Mahmud Efendi Hazretlerining (Quddise Sirruhu) hayoti haqidagi ushbu videomizda, Efendi Hazretlerimiz (Mahmud Ustaosmanoğlu)ning o’zi haqidagi ma’lumotlarga qisqacha joy berilgan. To’qqiz yarim daqiqalik ushbu video, Shayx Mahmud al-Ufi Efendi Hazretlarini tasvirlashdan ojiz bo’lsa-da; uni hech qachon tanimagan insonlarning Efendi Hazretlari bilan tanishishiga sabab bo’ladi.
1927 yili Trabzonning Of tumanidagi Miçço (hozirgi nomi bilan Tavşanlı) qishlog’ida tug’ilgan Mahmud Efendi Hazretlarining otasi Mustafa o’g’li Ali Efendi, onasi esa Tufan qizi Fotima Hanim edi. Efendi Hazretlarining ota-onasi vera va taqvo bilan mashhur, hurmatli shaxslar edi.
Boshimizning toji, ustozimiz Mahmud Efendi Hazretlarining (Quddise Sirruhu) qisqacha hayotini aks ettiruvchi video: ushbu matnni o’zbek tiliga tarjima qilindi.
Mahmud Efendi Hazretlari, shayxi Ali Haydar Efendi Hazretlari kabi ilm va tasavvufni jam etgan zuljanahayn bir zot edi.
Mahmud Efendi tarîqat ustida qat’iyat bilan turish bilan birga, shariatdan zarra miqdorida ham taviz berilishiga hech qachon yo’l qo’ymagan. U har doim orzular, zuhurlar, kashfiyotlar, karomatlar va boshqa g’ayritabiiy holatlarga ortiqcha e’tibor berilmasligi kerakligini, asl maqsad shariat yo’lida to’g’ri yurish ekanligini ta’kidlagan.
Quyida zikr etadigan so’zlari, bu mavzuda qanchalik sezgir munosabatda bo’lganini ko’rsatadi:
“Murshid sifatida tanilgan shaxsda shariatni tatbiq etish mavjud bo’lsa, unda tarîqat ham mavjuddir. Shariat yo’q bo’lsa, tarîqat ham yo’qdir, o shaxs murshid bo’la olmaydi.”
“O’zingizni orzu yoki zuhurlarda juda go’zal holatlarda ko’rishingiz mumkin. Agar shariatga zid hol va harakatlaringiz bo’lsa ham bunday orzular ko’rsangiz, bilishingiz kerakki, bu orzular siz uchun istidrocdir. Istidroc; Alloh taolo bir nofarmon qulini bosqichma-bosqich halokatga tortishi demakdir. Bu qadar harakatlarimiz nega? Shariatni yaxshi o’zlashtirish uchun. Aylanaver, hamma narsa shariat.”
“Imom-i Rabbani (Quddise Sirruhu) Hazretlari 2-jildning 50-maktubida shunday deydilar; ‘Shariatning haqiqatiga erishish uchun shariatning suratiga amal qilish shartdir. Chunki viloyat (avliyolik) va nubuvvat (payg’ambarlik)ning barcha kamolotlari shariatning surati asosida qurilgan
Mahmud Efendi Hazretlari shariatni butun bir tizim sifatida ko’rganligi uchun faqat ilm bilan shug’ullanib, ibodatda, zikrullohning madrasasi darajasidagi tarîqat vazifalarida, dinni targ’ib qilishda va yaxshilikni buyurish, yomonlikdan qaytarish (amr-i bi’l-ma’ruf va nahy-i ani’l-munkar) ishlarida sustkashlik ko’rsatilishini hech qachon ma’qullamagan.
Bu mavzu bilan bog’liq aytgan quyidagi so’zlari, Uning yo’lini bir oz tushunishga yordam beradi:
“Uyqudan oldin biroz dars (tarîqat virdi) bilan shug’ullanalik. Tahajjud namozidan keyin davom etaylik. Ishroq vaqtida tugataylik. Shundan keyingi barcha vaqtimizni ilmga sarflaymiz.”
“Zikrulloh, Efendimiz (Sallollohu Alayhi va Sallam)ga eng katta ittibodir. Rasululloh (Sallollohu Alayhi va Sallam) zikrsiz qolmagan. ‘Rasululloh (Sallollohu Alayhi va Sallam) menga zikrni buyurdi, men ham zikr qilaman’ deb, ertalab-kech Alloh taoloni zikr qilish kerak.”
Amr-i bi’l-ma’ruf va nahy-i ani’l-munkar (yaxshilikni buyurish, yomonlikdan qaytarish) qilish kerakligini ta’kidlaganida shunday deydi:
“Istanbulning barcha uylari madrasa bo’lsa, amr-i bi’l-ma’ruf va nahy-i ani’l-munkar bo’lmasa, hech qanday qiymati yo’q.”
“Allah ruxsati uchun, bu insonlarga rahm qiling. Ular do’zaxga sel kabi oqib ketmoqda.”
Ustoz Ali Haydar Efendidan quyidagi so’zni ko’p marta aytardi:
“Din-i Mubin-i Islomning davomi va barqarorligi, amr-i bi’l-ma’ruf va nahy-i ani’l-munkarning davomi va barqarorligiga, Din-i Mubin-i Islomning inqirozi (qulashi) esa amr-i bi’l-ma’ruf va nahy-i ani’l-munkarning tark etilishiga bog’liqdir.”
Alloh taolo bu ulug’ G’avsning dunyodagi himmatlarini, oxiratdagi shafoatlarini hammamizga nasib qilsin. Amin!
Mahmud Efendi Hazretlari odamlarni nafaqat so’zlari, balki holatlari bilan ham ilm va ibodatga undagan, boshlagan har qanday ibodatni tashlamagan va to’g’ri yo’l bilan ko’ruvchilarni harakatga keltirgan.
Farz namozlarning oldin va keyingi sunnat namozlaridan tashqari, tahajjud, ishroq, quşluk, avvobîn, tahiyyatul masjid va tahorat shukri namozi kabi nofil namozlarni hech qachon tashlamagan, hatto bir marta: “Quşluk namozini tashlashdan ko’ra Mahmud o’lsa yaxshiroq,” deb aytgan.
Dushanba va payshanba kunlari tutgan ro’zasini, ramazonning oxirgi o’n kunidagi i’tikofni tashlagani ko’rilmagan. Hadisi shariflarda zikr qilingan nofil namoz, ro’za va zikr kabi ibodatlarga doimiy ravishda rioya qilgan va musulmonlarni ham shunga undagan.
Ustoz Hazretlarining unutilgan sunnatlarni qayta tiklagani, sunnatlardan tashqari odob-axloq qoidalariga ham farz kabi rioya qilgani, musulmonlar tomonidan sevilib qadrlanishiga sabab bo’lgan. Turkiyada “Taqvo” deyilganda, “Sunna-i seniyyaga ittibo” deyilganda birinchi bo’lib esga tushadigan ism bo’lishi, shu e’tiborining natijasidir.
Bir payt jamoasining “Mahmudchilar” nomi bilan atalayotganini eshitganda juda xafa bo’lgan va juma xutbasida quyidagilarni aytgan: “Mahmudchilar deyishadi. Alloh ruxsati uchun! Men yangi dinmi ixtiro qildim?! Rasululloh (Sallollohu Alayhi va Sallam)ning kundalik hayotda amal qilinadigan to’rt mingdan ortiq sunnati bor, to’rttasini tashlaganimi ko’rgan kishi orqamda namoz o’qimasin.
Ulomoga va talabalarga nihoyatda hurmat ko’rsatar, ularning holiga g’amxo’rlik qilar va ularning muammolari bilan shaxsan o’zi shug’ullangan. Ilmi bilan amal qilmaydigan olimlarga ham, oddiygina hofizlarga ham juda izzat-ikrom ko’rsatar, ular huzuriga kirganda o’rnidan turar, xayrlashganda eshikgacha hamrohlik qilar, hatto mashinada old o’rindiqda hofiz o’tirgan bo’lsa, oyoqlarini unga qaratib cho’zmasdan, tartibli o’tirardi.
O’qiydigan va o’qitadiganlarga moddiy va ma’naviy yordam ko’rsatishda qo’lidan kelgan har qanday imkoniyatdan foydalanardi.
1962 yili dars halkasiga qo’shilgan Qonyalik bir talabasi shunday hikoya qiladi:
“Fatihda muazzin edim. Bomdod namozidan keyin Ismoilog’aga borar, tushgacha Hoca Efendidan dars o’qir edim. Tushdan keyin muzokara va mutolaa bilan shug’ullar edim. Beshta farzandim bor edi. Uy ijarasini to’lashda ham qiynalar edim. Qo’shimcha ishga kirishga qaror qildim. Buning uchun dars o’qishni to’xtatishim kerak edi. Bir kuni darsdan keyin Hoca Efendiga holimni aytdim. Juda xafa bo’ldi. Menga kutishni aytib, o’zi turib uyiga bordi, xotinining bilaguzuklaridan uchtasini olib keldi. “Ol, bular sizga hadyamizdir. Bozdirib, ijarangni to’la, lekin darsdan ortda qolma,” dedi.”
Shayxi Ali Haydar Efendining vafoti bilan Mahmud Efendi Hazretlarining hayotida yangi bir bosqich boshlandi. Bir tomondan imomlik qilib jamoatchilik bilan, ikkinchi tomondan talabalarga dars berish, uchinchi tomondan esa Ali Haydar Efendi Hazretlarining vasiyatiga binoan tarîqat ahli ihvonlarni irshod qilish bilan shug’ullangan.
Imomlik qilgan Ismoilog’a masjidini ham zikrxona, ham madrasa, hamda yaxshilikni buyurish va yomonlikdan qaytarish markazi sifatida ishlatgan. Usmonli madrasalarida qo’llanilgan usul bo’yicha, askerga borishdan oldin o’z vatanida ko’plab talabalarga dars bergan va ko’p kishilarga ijozat bergan Mahmud Efendi Hazretlaridan Istanbulda ham ko’plab imomlar, voizlar va muftiylar dars olgan.
U har doim odamlarni ilm, amal va ixlosga undagan. O’sha paytlarda ilm o’rganish va o’rgatish, ayniqsa sunnatdan voz kechmasdan bu ishni qilish umuman oson emas edi.
Qishloqlarda janozalarni ko’taradigan, ramazonlarda tarovih o’qituvchi va mukobala o’quvchi odamlarni topish ham qiyin bo’lib qolgan edi. Oddiy xalq Qur’onni o’qiy olmas, namoz o’qishni bilmas, diniy vazifalardan bexabar, hatto imon shartlarini sanab bera olmas va kalimayi shahodatni aytolmas edi.
O’n sakkiz yil davomida Muhammad ezoni turkcha o’qitilgan, arabcha o’quvchilar ta’qibga uchrab jazolangan. Din xodimlari va dindor odamlar matbuot vositalari orqali yomonlangan, ularga iftiralar tashlanib, xalqning nazaridan tushirishga harakat qilingan va bu ishda juda ko’p muvaffaqiyatlarga erishilgan.
Soqollilar, sariqlilar «pop» deb atalgan, chorshabali ayollar «jin» deb ko’rsatilgan va hatto fohisha ayblovlariga duchor qilingan. Bu maqsadda ko’plab filmlar, teatrlar va pyesalar tashkil etilgan. Bu ish maydonlarda chorshab chiqarish marosimlarini o’tkazishgacha yetib borgan. Boshlang’ich maktabdan boshlab bolalar shu targ’ibotlar bilan tarbiyalana boshlangan. Odamlar ko’r-ko’rona Evropani taqlid qilishga undalgan va bu borada barcha me’yorlar oyoq osti qilinib, har qanday razillik ochiqdan-ochiq sodir etilgan.
Diniy ilmlarni o’z ichiga olgan kitoblar bir chetga, Qur’onni o’qish ham taqiqlangan. Bu sharoitlarda dinini o’rganmoqchi bo’lganlar tog’larda, g’orlarda, to’qxonalarda va qabristonlarda burchak-burchak qochib, tashqariga qorovul qo’yib dars o’rganishga harakat qilishgan.
Qur’onni arabcha o’qiy olishning ham juda qiyin bo’lgan bu og’ir sharoitlarda Mahmud Efendi Hazretlarining qirq-ellik yil ichida erkak-ayol minglab hocalar, o’n minglab talabalar yetishtirishi va millionlab soqolli erkaklar va chorshabli ayollarning paydo bo’lishiga sabab bo’lgani har qanday maqtovdan yuqori xizmat ekanligi oshkordir.
O’n besh-o’n olti yoshli yoshlarning soqollariga jilet surmasligi, sariq, shalvar, jubba kiyishi, hofizlik qilishi va Qur’on ilmlarini o’rganishi, yosh qizlarning chorshab kiyishi va kichik yoshlarda Qur’onning ma’nosini tushunadigan darajaga yetishi, shubhasiz, katta sa’y-harakat va ulug’ ma’naviy tasarruf natijasidir.
Mahmud Efendi Hazretlari deyarli barcha viloyatlarni, shaharlarni va minglab qishloqlarni kezib, yaxshilikni buyurish va yomonlikdan qaytarish ishlarini olib borar ekan, har doim odamlarni ilm o’rganishga chaqirardi. O’ziga «Bir amringiz, bir orzuingiz bormi?» deb so’rashganlarga «Har mahallaga bir qiz, bir erkak madrasasi quring,» deb javob berardi.
Uning ilmga undagan ba’zi so’zlari quyidagicha:
“Ey talabalar! Sizlar qurigan tuproqlarning yomg’irli bulutlari, ustunsiz gumbazning ustunlarisiz.”
“Uzumdan uch nafasim qolsa, sizga o’qing, o’qing, o’qing deyman.”
“Sizning o’ringizda bo’lsam, bugun ertalab nonushta qilmasdan ilmga boshlar edim.”
Ilmni Tarqatishda Qo’llagan Usuli
Mahmud Efendi Hazretlarining yashagan davri va Turkiya sharoitidagi odamlarning ahvoliga qarab ilmni oshirishda qo’llagan bosqichma-bosqich uslubi hayratlanarli edi.
Hatto ba’zi ilm ahli kishilar bu masaladagi noziklikni tushunolmagani uchun uni tanqid qilishgan. Chunki u odamlarga “Emsile, Bina, Avomil o’qing, bu yetarli,” deb ilmga undagan.
Qur’onni o’qiy olmaydigan, tirikchilik tashvishiga tushgan bir millatga “O’n besh-yigirma yil ilm o’rganishingiz kerak,” desa, bu ilmni kim qabul qilar edi?
Bir vaqt o’tgach, ilmiy darajani oshirib, aytilgan kitoblarga Izhar va Izzi kabi boshqa kitoblarni qo’shgan va “Izhar o’quvchi hoca hisoblanadi,” deb odamlarni shavqlandirgan.
Keyinchalik bu kitoblarga Kofiya, Mulla Jomiy, Nurul izoh, Mulkuta, Talxis, Sharhul Amaliy, Sharhul Aqoid kabi yuqori darajadagi kitoblarni qo’shgan.
Ilmning asosini shu tarzda qo’yib, ko’plab talabalar yetishtirgan Mahmud Efendi Hazretlari shular bilan ham cheklanmay, “Mulkuta yod olinishi kerak,” “Hidoya o’qilishi kerak,” “Mulkutaning sharhi Majmau’l-anxurni tushunib o’qib bitirmaganga hoca demayman,” kabi so’zlar bilan ilmiy darajani yanada oshirdi.
Endi esa “Uzoq-uzoq tafsirlar, uzoq-uzoq hadislar, fiqh kitoblari o’qing,” deyishga kirishgan va hoca bo’lgandan keyin yetti yil fiqh ixtisosi qilish kerakligini aytib, ichidagi niyatini bildirgan.
Bu bilan birga, ayollarning johil qolishiga ko’ngli rozi bo’lmagani uchun bu borada ham yangi ish boshlagan. Ayollarga Islomni eng oson yana ayollar tushuntira oladi, deb ular orasidan ham hocalar yetishtirish kerak edi. Erkaklar, o’zlariga mahram bo’lmagan ayollarni, ayniqsa bunday buzilgan davrda o’qitishga kirishsa, ko’plab muammolarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Shuning uchun bu ishga shunday yechim topdi: Avval erkaklarni o’qitdi, keyin erkak hocalarga xotinlari va qizlarini o’qitishni buyurdi. Erlaridan yoki otalaridan dars olgan ayollar boshqa ayollarni o’qitishdi.
Ayollarning nurlarini o’chiruvchi omillar erkaklarinikidan kamroq bo’lgani uchun qisqa vaqt ichida ayollar madrasalari ko’paydi va tarqaldi.
Hatto o’quvchi ayollar soni erkaklardan oshib ketdi. Ko’plab qizlar hofizlik qildi va ko’plari hoca bo’lib, boshqa ayollarning hidoyatiga sabab bo’ldi.
Mahmud Efendi Hazretlari ilmga undagan va’zlarida quyidagi so’zlarni takrorlagan: “Bog’oz ko’prigini oddiy duradgorlar, temirchilar qura oladimi? Katta muhandislar, katta me’morlar kerak. Mana bu din ko’prigini ham kichik hocalar qura olmaydi, katta olimlar kerak.”
Mahmud Ustaosmanoğlu Hazretlari askerlik xizmati davomida hayotining yo’nalishini o’zgartiruvchi eng katta ustoz va shayxi Ali Haydar Efendi bilan tanishdi. Efendi Baba Ali Haydar Efendi Hazretlari Usmonli sultonlaridan so’nggi to’rt podshohning huzur hocalaridan biri bo’lib, Mashihat-i Islomiyada Hayat-i Ta’lifiyya Raisi edi.
Mutaassib bir Hanafiy bo’lgan Ali Haydar Efendi “Mazohib-i arbaaning fiqh kitoblari yo’qolsa, ularni yoddan yozdira olaman,” deyadigan darajada to’rt mazhab fiqhidan xabardor edi va bir vaqtning o’zida to’rt mazhab muftiysi edi. Majallaning “Bey’u va ijara” bo’limini tayyorlash vazifasi Unga topshirilgan va tanlagan sakkiz kishilik ilmiy hayot bilan bu qismni yakunlagan edi. Keyinchalik Istanbul muftiyligi va diyanat ishlari raisligini qilgan Omer Nasuhi Bilmen kabi mohir faqih shu hayotda Uning to’rtinchi kotibi edi.
Ali Haydar Efendi so’nggi davr Usmonli ulamosining eng buyuklaridan hisoblangan marhum Zahidul Kevseriyga bir fatvosidan sabab Mashihatda chiqishgan, keyin Qohiraya boradigan talabasi Amin Sarach Hoca Efendi bilan: “U endi muhojir bo’ldi, men bir marta Unga chiqishgan edim, huquqini menga halol qilsin,” deb xabar yuborganida Zahidul Kevseriy: “U bizning ustozimizdir, har doim bizga chiqish huquqiga egadir,” deb Undan maqtov bilan gapirgan edi.
Mana shunday ulug’ bir olim va shayx bo’lgan Ali Haydar Efendi, Mahmud Efendi murad (Alloh taolo tomonidan tanlangan) qullardan bo’lgani uchun Uning oyog’iga yuborildi. Shundayki: Ali Haydar Efendining qirq yil oldin vafot etgan va Bandirmada dafn etilgan shayxi Ali Rizo Bezzoz Hazretlari bir kecha Istanbuldagi takkada bo’lgan Ali Haydar Efendi Hazretlariga ma’naviy yo’l bilan zuhur qilib, o’sha kunlarda u yerda askerlik qilayotgan Mahmud Efendini taqdim etib: “Bandirmaga darhol kel va bu yerdagi amonatni ol,” deb buyurgan.
Shundan so’ng Ali Haydar Efendi darhol Bandirmaga borib Takka masjidiga yetib kelgan va yonida bo’lgan muridlariga: “Bu yerdan bir asker bor, uni toping va menga olib keling,” deb buyurgan. Bu buyruq ustida Bandirmada bir asker qidirishni boshlashgan. Biroq bu askerning ismi, familiyasi va manzili yo’qligi sababli ularning ishi umuman oson bo’lmagan.
Bundan keyingi voqeani Mahmud Efendi Hazretlari shunday rivoyat qiladi:
“Kichik yoshimdan beri olimlar va shayxlarga nisbatan muhabbatim bor edi. Qayerda bir olim, bir Alloh do’sti borligini bilsam, uni ziyorat qilar edim. Bandirmada acemi bo’linmasida askerlik qilayotganimda ham u yerda ziyorat qilib, duosini ola oladigan olim bir zot, bir shayx efendi bormi deb qiziqardim. U yerda Halil Efendi ismli taqvoli bir zot bor edi. Bir marta Undan: ‘Bu yerlarda shayx yo’qmi?’ deb so’radim. U menga Ali Rizo Bezzoz Efendi Hazretlarining qabrini ko’rsatib: “Bu zotning xalifasi bor, lekin U ham Istanbulda,” dedi.
Shundan so’ng men o’sha zotning qabrini ziyorat qildim. Uning xalifasini ham ziyorat qilib, duosini olishni istaganim uchun, “Bir imkoniyat topib Istanbulga qanday borsam bo’ladi?” deb o’ylay boshladim, mana shu payt qalbim o’sha zotga qarab oqdi. Endi doimiy ravishda Uni o’ylay boshladim.
Bir kuni Bandirmada dengiz bo’yidagi Haydar Chavush masjidida juma namozini ado etdim. Namozdan keyin masjidning bir burchagida oq sariqli, oq jubbalik, juda heybatli va nuroniy bir zotni ko’rdim. Menga podshohdek heybatli tuyuldi. O zot kimligini so’raganda menga: “Mana o’sha zot Siz ko’rmoqchi bo’lgan Ali Haydar Efendi Hazretlaridir,” dedilar.
Juda xursand bo’ldim va U bilan ko’rishishni istadim. Biroq yaqinlari ehtiyotkorlik bilan harakat qilib menga: “Vaqt juda yomon, bu zot ta’qibda. Kecha kelsangiz ko’rishasiz,” dedilar. Kecha borganimda esa Uning sog’lig’i yomonligi sababli erta uxlashgan edi. U bilan faqat ertasi kuni ko’rishish nasib qildi, huzuriga kirganimda meni ko’rgach: “Mana kitoblarimni topshiradigan kishi shu,” dedi. Shunday qilib ko’rishib tanishdik, U menga Shayxi tomonidan ma’naviy ravishda topshirilganimni aytdi va Undan ajralmaslikni maslahat berdi, men ham Uni hech qachon tark etmadim.”
Mahmud Efendi Hazretlari olti yoshida otasi va onasidan hofizlik qilgan. Oilasining va o’sgan muhitining dindorligi ta’sirida kichik yoshiga qaramay namozlarni masjidda o’qigan, nofil ibodatlarga ham e’tibor bergan.
Hofizlikni tugatgach, Ramazon oyida Qaysariga borib, o’sha mintaqaning obro’li ulamosi bo’lgan Tasbihchizoda Ahmad Efendidan sarf, nahv va fors tilini o’rgangan. Qaysarida bir yil qolgach, vataniga Ofga qaytib, o’sha davrning eng mashhur qiroat olimi Mehmed Rushdu Oshiqqutlu Hoca Efendidan Qur’on qiroatini o’rgangan.
Balogat, ilm-i kalom, tafsir, hadis, fiqh va usul-i fiqh kabi boshqa shar’iy ilmlarni esa aqliy va naqliy ilmlarda mutaxassis ulamodan va Sulaymoniya Madrasasi darsiomlaridan bo’lgan qaynotasi Chalakli Haji Dursun Fevzi Efendidan o’rgangan va o’n olti yoshida ijozat olgan.
U o’qish davrida o’qitishni boshlagan talabalarini yetti yil davomida o’qitgach, askerga borishdan oldin ularga ijozat bergan (o’sha paytlarda bu juda qiyin ish edi).
Mahmud Efendi Hazretlari 1927 yili Trabzon viloyatining Of tumanidagi Mico (Tavshanli) qishlog’ida tug’ilgan. Otasi Mustafa o’g’li Ali Efendi, onasi Tufan qizi Fotima Hanim vera va taqvo bilan mashhur hurmatli shaxslar edi. Ali Efendi qishloq masjidida imomlik qilar, bir vaqtning o’zida o’z dalasida dehqonchilik bilan shug’ullangan. Dalasi masjiddan uzoqda bo’lishiga qaramay vazifasini hech qachon tashlamas, albatta masjidga kelib, azon o’qir va namozni o’tkazgan.
Ba’zan qishloq aholisi dehqonchilik bilan shug’ullanganligi sababli masjidga kela olmas, Ali Efendi namozni yolg’iz o’qishga majbur bo’lishini bilgan bo’lsa ham ishini tashlab, yana ham namozini masjidda o’qigan.
Ali Efendi ibodatga berilgan, ko’p Qur’on o’quvchi va qanoatli bir shaxs edi. 1954 yili qiyinchiliklar bilan yig’gan puli bilan haj safariga chiqdi va Makka-i Mukarramada kasal bo’lib vafot etdi va Jannatul Mualloda, ilgari u yerda vafot etgan otasi Mustafa Efendining yoniga dafn qilindi.
Onasi Fotima Hanim xalq huquqlariga juda e’tibor berardi. Sigirlarini yaylovga olib borayotganda hech kimning bog’idan o’tlamasin deb og’zini bog’lardi. Tasodifan bir sigir boshqasining bog’idan o’tlasa, darhol egasidan halollik so’rar va o’sha sigirdan sog’gan sutining hammasini bog’ egasiga berardi.
